W południowej części ziemi bocheńskiej, zajętej przez rozległe garby Pogórza Wiśnickiego, wyrastają co rusz z ziemi, niezwykłe skalne obiekty. Zadziwiają przy tym oryginalnymi kształtami i historią swego powstania. Nazywamy je wychodniami lub ostańcami, są geologicznymi zabytkami i autentycznymi świadkami zachodzących przemian w świecie przyrody. Rozrzucone po wzgórzach, niejednokrotnie skryte w głębi lasów, są niezwykle atrakcyjnym akcentem lokalnego krajobrazu i wartościowym elementem jego zasobów przyrodniczych.

Skalny brzeg potoku BorowiankaWystępują zasadniczo na całej rozciągłości Pogórza. Spotkać je można w obszarze przyległym do doliny Stradomki jak: Góra Chrostowska, Kamyk, Zonia, Sobolów oraz na południowych kresach Pogórza, od Szyku poprzez Tarnawę, Trzcianę do Żegociny. Największe skupienie piaskowcowych wychodni występuje jednakże na obszarze Wiśnicko-Lipnickiego Parku Krajobrazowego, na szczytach wzniesień wokół Lipnicy, tworząc tu swoisty krąg, pierścień ostańców skalnych. Piaskowcowe wychodnie skalne wrośnięte są nie tylko w geologiczne podłoże ziemi bocheńskiej, wrosły przede wszystkim w obszar turystycznego i krajoznawczego poznania, jako istotny element krajobrazowego ładu tej przestrzeni, niekwestionowaną jej wartość przyrodniczą.

Wąwóz skalny w Kamyku

Wąwóz w Kamyku (gmina Łapanów)Naszą wędrówkę zacznijmy od niezwykłej formy geomorfologicznej jaką jest wąwóz skalny w Kamyku na zachodniej wierzchowinie doliny Stradomki. Wąwóz wyrzeźbiony został w gruboławicowych warstwach piaskowca budującego ciąg wzgórz między Chrostową a Wieruszycami. Na długości około 150 m polnej drogi przebiegającej skrajem lasu, zespolone siły przyrodniczej erozji i ludzkiej działalności, doprowadziły do wycięcia w skalnym masywie wąwozu(tzw. holweg), sięgającego nawet 4 m głębokości. Sam skalny odcinek ma długość około 35 m, szczególnie eksponowane są południowe ściany wąwozu. Wąwóz z racji rozlicznych procesów wietrzeniowych i erozyjnych w jego obrębie zachodzących, stanowi doskonały obiekt edukacji geologicznej. Ta forma wąwozu jest niezwykle rzadka w obszarze Pogórza Karpackiego i z tej przyczyny winna być otoczona prawną ochroną.

W lessowych wąwozach Gorzkowa

wąwóz lessowy w GorzkowieSpiętrzone w wyniku przesunięć tektonicznych utwory mioceńskich w rejonie Bochni zostały pokryte w okresie polodowcowym grubym płaszczem osadów. Wśród nich wyróżnić można zalegające wyspowo płaty lessu. To w nich, w pobliskim Bochni Gorzkowie wykształciły się głębokie wąwozy (dwa odcinki w ciągu lokalnej drogi), których geneza powstania zbieżna jest z historią tworzenia się prezentowanego wcześniej wąwozu w Kamyku. Oczywiście, drążoną skałą był tam piaskowiec, a tu less, lecz wpływ na ich tworzenie się i dalszy rozwój miały procesy erozji, tej przyrodniczej jak i ludzkiej. Podążając z Bochni do końca ulicy Myśliwskiej, znajdziemy się niepostrzeżenie w unikalnym krajobrazie wąwozu lessowego. Dosyć to niecodzienny widok, droga prowadzi bowiem jakby korytarzem pośród osypujących się żółto - brązową glinką (lessem) ścian. Ścianki wąwozu wznoszą się nierównomiernie nad drogą, od strony północnej są wyższe, sięgają 6 m wysokości. Mocarne korzenie licznie rosnących po obydwu stronach wąwozu drzew, powstrzymują w miarę skutecznie procesy erozyjne na zboczach. Krajobrazową sielankę wąwozu, mąci nieco betonowe dno doliny stanowiące ciąg lokalnej drogi, utwardzone - hamuje już (może niestety) skutecznie dalsze jego się pogłębianie.

Diabelski Kamień w Libichowej

Diabelski kamień w Libichowej (gmina Trzciana)"Diabelski Kamień", jeden z licznego grona diabelskich kamieni w polskich górach wyrasta w partiach wierzchowinowych (309 m), jednego z bocznych ramion rozległego wzgórza Wichraz (428 m) zajmującego międzyrzecze Stradomki i Polanki w przysiółki Trzciany Libichowa. W drodze do skałki warto prześledzić interesującą panoramę południowych rubieży Pogórza Wiśnickiego i pierwszych wzniesień Beskidu Wyspowego jaka rozpościera się spod ściany lasu. Zasięg widnokręgu zaiste imponujący. Wychodnia skalna pojawia się po północnej stronie wzniesienia, a efektowne jej kształty jawią się w całej swej okazałości również z tej strony. Legenda powiada, że upuścił ją diabeł niosący skałę z pobliskiego Lasu Kopalińskiego w masywie Wichraza. Mroczny nastrój lasu otaczającego "Diabelski Kamień" sprawia, że łatwo w to uwierzyć ... choć nie tak to było. Procesy niszczące modelujące północny stok wzgórza doprowadziły do odsłonięcia wierzchniej warstwy skrywającej piaskowcową ławicę, a późniejsze czynniki wietrzenia ozdobiły ściany ostańca licznymi śladami tej działalności. Piaskowcowa wychodnia liczy około 20 metrów długości, od strony północnej (grzbietowej) prezentuje się jako potężne żebro skalne wysunięte nad przepaścistą doliną. Efektowne czoło baszty odsłaniające się w linii załamania zbocza od strony północno - wschodniej, góruje nad doliną wysokością rzędu 12 metrów


Kamień, co rośnie

Kamień Żółw w TarnawieSkała, którą posądza się iż rośnie, znajduje się na wzgórzu Dąbrowa w Woli Tarnawskiej k/Tarnawy. Skalna baszta, a jak chcą inni maczuga, grzyb, a nawet skała żółw, wypiętrza się z obszernej platformy zajmującej wierzchowinę wzniesienia. "Kamień żółw", gdyż taką nosi oficjalną nazwę ta piaskowcowo-zlepieńcowa baszta, jest czytelną formą działania na kamień zjawisk przyrodniczych, a więc niszczenia skał pod wpływem działania powietrza, wody oraz temperatury. Wyraźnie prześledzić można w tej bryle związek przyczynowy między odpornością poszczególnych warstw, a kształtowaniem się zewnętrznego obrysu skałki. Platforma stanowiąca podstawę skalnego grzyba stanowi nieregularną bryłę, sama zaś baszta rozszerzająca się kielichowato ku górze osiąga 8 metrów wysokości i 3 metry średnicy w kapeluszu. Tak ukształtowana skałka jest jedną z ciekawszych form ostańcowych w obrębie Pogórza Wiśnickiego. "Kamień żółw" stanowi też pomnik przyrody nieożywionej.

Na skalnym lipnickim kręgu

Jest to najobszerniejszy zespół piaskowcowych ostańców rozrzuconych wśród pagórów Pogórza Wiśnickiego. Zajmują wierzchowinowe partie wzgórz otaczających szerokim pierścieniem Lipnicę Murowaną, która ma w nich naturalną oprawę swej urbanistyczno-architektonicznej urody. Dwie formacje skalne, a to "Kamień Grzyb" w rezerwacie Bukowiec w Połomiu Dużym oraz "Skamieniały Dwór" (pomnik przyrody "Skałki Chronowskie") są czytelnikom niniejszego serwisu już znane, pozostałe prezentujemy poniżej.

Poczesne miejsce w tej skalnej otoczce zajmują Kamienie na Paprotnej - ostańce skalne wypiętrzające się w obrębie tego rozległego masywu, są największą formacją skalną występującą na obszarze Wiśnicko - Lipnickiego Parku Krajobrazowego i w ogóle na Pogórzu Wiśnickim. Centralne wśród nich miejsce zajmuje grupa skał - pomnik przyrody nieożywionej "Kamienie Brodzińskiego", zalegające niższy wierzchołek Paprotnej (436 m). Cieszące się zasłużoną sławą kamienie zostały tak nazwane na cześć poety romantycznego, Kazimierza Brodzińskiego, który w czas swego dzieciństwa obrał te skały za "świątynię dumania".

Jeden z grzybów Kamieni BrodzińskiegoNiezwykłość skalnego ustronia tkwi nie tylko w samych formach skalnych czy pięknie otaczającego ich lasu, lecz w kompleksowo pojętych wartościach przyrodniczych i krajoznawczych. Ich niezaprzeczalna atrakcyjność to także siły tajemne, które drzemią ukryte w kamiennym wnętrzu. Wierzyć, nie wierzyć? Skałki wykształcone są w postaci baszt, ambon, grzybów, występów i jest to grupa 9-ciu ostańców wierzchowinowych, niektóre warstwy piaskowca je budujące sięgają nawet 3 m miąższości. Piaskowcowe ostańce charakteryzują się ciekawą mikrorzeźbą powierzchni, cechuje je zróżnicowanie wielkości ziaren oraz miąższość warstw budujących. Wśród "Kamieni Brodzińskiego" wyróżnia się tzw. "Wielki Kamień", czyli baszta zajmująca szczyt wzgórza. Potężna bryła skałki sięga wysokości 10 m, a jej długość 16 m. Nie brak w tej grupie skałek również grzybów, jako form będących wynikiem zróżnicowanej odporności poszczególnych warstw piaskowca. Grzyby, a jest ich 3, znajdują się po zachodniej stronie wzgórza, około 30 m poniżej "Wielkiego Kamienia". Grzyby stoją w zwartej grupie, czym wyraźnie sugerują swą wcześniejszą formę monolitu. Ich trzony utworzone są w mniej odpornym na wietrzeniu piaskowcu, procesy wietrzeniowe wytworzyły nawet w nich formę głębokiej niszy (pieczary). Na ścianach zaś występują rzadkie formy skalnej mikro rzeźby. Do skałek prowadzi najstarszy na ziemi bocheńskiej szlak turystyczny, jest nim wyznakowany przez bocheńskich działaczy PTT szlak niebieski prowadzący z Bochni na południe i przecinający aż do Beskidów Pogórze Wiśnickie.

Mało znane Trzy Skałki na zachodnim zboczu PaprotnejLeśny gąszcz pokrywający Paprotną, skrywa też wiele innych, choć nieco mniejszych, skalnych zabytków. Wychodnie występują w całym rejonie wzgórza. W tym obszarze przebiega bowiem pas warstw piaskowców wyłaniających się mniej więcej, co kilkaset metrów z powierzchni grzbietu formą baszt, ambon czy progów skalnych. Pas ów zaczyna się w południowej części pasma Paprotnej, między Bytomskiem a Łąktą Górną (Kosówka) tzw. "Trzy Skałki". Skałki te wykształcone są w postaci graniastych ambon wrośniętych w stok ścianą południową. Posiadają najbardziej oryginalną mikrorzeźbę ścian ze wszystkich ostańców występujących na prezentowanym obszarze.

Kolejne grupy ostańców skalnego kręgu występują na południe i południowy-wschód od Lipnicy Murowanej, w lasach pokrywających Duchową Górę (384 m). Nazwę swą góra zawdzięcza efektom głosowym docierającym na szczyt rano i wieczorem z położonej w dolinie Uszwicy Lipnicy Dolnej. Zda się, że to duchy gadają, których skalne kadłuby drzemią na zboczach. Nie omawiając każdej z tych grup z osobna, warto zaakcentować liczebność występujących to skałek, są to przeważnie ambony, ale nie brak też progów, grzęd czy niewielkich baszt skalnych. Tak przypadkiem się składa, że ciągną się one jakby wzdłuż szlaku węgierskiego, zdobiąc go swym skalnym wdziękiem i legendami z ich przyczyn powstałych.

... Gdy zmierzch nastaje, a księżyc się zjawia rumor straszliwy leci przez wzgórze,
Bo głazy wielkie "Duch Gór" przestawia w swoim królestwie - Duchowej Górze. ...

Ostańce piaskowce zalegają też na zamykających od południa Lipnicę Murowaną wzgórzach: Kramarzówka i Podlas, odległych od niej o około 2 km. Te podobne są swym wykształceniem i oczywiście budulcem do skałek z Duchowej Góry, stanowią bowiem tę samą formację geologiczną. I jak z innymi dotąd poznanymi skałkami, te też osnute są romantyczną legendą.

Nad Pluskawką

Przełom Pluskawki w RdzawiePo wąwozach i wierzchowinowych ostańcach, czas zaprezentować oryginalnie ukształtowane w skale koryto potoku. Jest nim odcinek Przegini przepływającej przez Rdzawę koło Kamionnej, nazwany Pluskawką, zapewne od charakterystycznego zachowania się tu wody. Skalny odcinek koryta zaczyna się ukośnie biegnącym na całą szerokość koryta progiem, stąd woda rozlewa się kilkoma nurtami po piaskowcowych płytach. Powierzchnie ławic piaskowcowych są mocno zwietrzałe, a wleczony nurtem wody żwir żłobi w płytach dna kanały i progi. Tymi podłużnymi rynnami, strugi wody śpiesznie dążą ku dolnym krańcom płyty zakończonej wyraźnym progiem. Tu przelewają się jej krawędzią, bądź spływają w dół głęboko wciętymi szczelinami. Spadające strumienie wody wydrążyły w podłożu poniżej skalnego progu obszerny kocioł, tzw. banior, a wyniesiony poza krąg spokojnej wody żwir i piasek, tworzy efektowne zamknięcie skalnego przełomu. Dolina potoku Pluskawka zwana też "Czosnkową Doliną" jest ciekawym obszarem zjawisk przyrodniczych, tworzą one tutaj oryginalną kompozycję skalno - leśnego ustronia.

Zakończmy ten szkic o skalnych ostańcach bocheńszczyzny słowami wiersza oddającymi może najtrafniej sens ich poznawania:

" ... Morskiego osadu postać skamieniała wypełnia litą skałą ostępy Pogórza,
Przez listowia ścianę widnieje cała - ostaniec skalny z gąszczu się wynurza... "

Życzymy by w wędrówkach po Pogórzu Wiśnickim towarzyszyły nam one nieustannie...

Czesław Anioł