Husaria, czyli ciężkozbrojna jazda w XVI-XVIII w. była najbardziej znaną polską formacją wojskową. Służyła do przełamywania szyków wroga i spełniała podobną rolę, jaką odgrywały w XX wieku wojska pancerne. Swe sukcesy zawdzięczała odpowiedniemu uzbrojeniu i wyposażeniu żołnierzy, wyśmienitym koniom oraz znakomitemu wyszkoleniu jeźdźców i wodzów. Do tej elitarnej formacji wojskowej, która w okresie staropolskim, decydowała o wielu zwycięstwach Rzeczypospolitej, należeli również mieszkańcy Bochni oraz okolicznych miejscowości.

Pochodzący z Bochni Józef Dąbrowski w latach 70. XVI wieku zaciągnął się do wojska najpierw u Jana Zamojskiego, a następnie u rotmistrza Marcina Kazanowskiego. Jako „towarzysz” husarski brał udział w wyprawach Stefana Batorego na Połock, Wielkie Łuki i Psków, gdzie „poczynał sobie jako człowiek rycerski we wszystkich potrzebach służąc Koronie i Wielkiemu Księstwu Litewskiemu”.[1] Rota Marcina Kazanowskiego, w której miał służyć Dąbrowski, uważana jest za jedną z najlepszych w dziejach polskiej husarii z racji zwycięstw nad wielokrotnie liczniejszym przeciwnikiem.[2]

Pod koniec XVI wieku znakomitym żołnierzem, kilkukrotnym rotmistrzem, a w l. 1589-1592 dowódcą roty husarii w wojsku kwarcianym był Joachim Ocieski – kasztelan sądecki i starosta Olsztyński. Był on właścicielem Cerekwi, Bessowa, Bieńkowic i Wrzępi. Po śmierci, pochowano go 23 kwietnia 1613 r. w Cerekwi. Głoszący kazanie pogrzebowe ks. Fabian Birkowski, nie mógł się nachwalić jego zasług dla ojczyzny.[3]

Fundatorami chorągwi husarskich byli też kolejni dziedzice Wiśnicza z rodu Lubomirskich – Stanisław, Michał Aleksander, Jerzy Sebastian, Stanisław Herakliusz i Hieronim Augustyn.

Wojewoda krakowski Stanisław Lubomirski w bitwie pod Chocimiem (1621 r.) dysponował pułkiem, w którym było m.in. 900 husarzy. W jego prywatnej rocie husarskiej służył m.in. Stanisław Cyrus z Sobolowa, który starając się o indygenat (nadanie szlachectwa) korzystał z protekcji Lubomirskiego, który w liście z 1632 r. zaznaczył, że Cyrus „mężnie walczył, fortuny swojej dokładając”.[4]

W chorągwi husarskiej Stanisława Lubomirskiego z Wiśnicza (lub jego syna Aleksandra) służył prawdopodobnie Marcin Łapka z Łapanowa, upamiętniony na tablicy epitafijnej w kościele św. Bartłomieja w Łapanowie (1652 r.)

Swoją chorągiew husarską miał również Aleksander Michał Lubomirski. W 1651 r. w liczbie 150 koni przygotowywała się ona do kampanii pod Beresteczkiem, stacjonując przez jakiś czas w Niepołomicach.[5] Obecność chorągwi Lubomirskiego, została też potwierdzona na „popisie” (przeglądzie) w 1673 r.[6] Z kolei chorągiew husarska Stanisława Herakliusza Lubomirskiego z Wiśnicza, walczyła w bitwie pod Wiedniem w 1683 r.

O związkach właścicieli Wiśnicza z husarią świadczą również zachowane inwentarze zamku i cekhauzu, wymieniające przechowywane tam uzbrojenie husarskie. W latach: 1678, 1696 i 1725 przechowywano w zamku husarskie zbroje (blachy, obojczyki, szyszaki i karwasze) a także tarcze i kopie. [7]

Wyjątkowo bogate wyposażenie husarskie posiadał Aleksander Michał Lubomirski, którego część została wymieniona w „Rejestrze rzeczy po Szwedach i ucieczkach zostających” z r. 1661. Otóż wojewoda posiadał m.in. dwa rzędy końskie husarskie „tureckie turkusami wysadzane”, dwa rzędy powlekane złotem, koncerze wysadzona rubinami czy srebrne ostrogi.[8] Trudno określić czy wyposażenie to zostało kiedykolwiek użyte w walce, czy raczej było używane przez magnata w celach reprezentacyjnych.

Towarzyszem husarskim był również właściciel Proszówek, Wojciech Paszyc h. Napięty łuk, którego tablicę epitafijną znajdujemy w kościele parafialnym w Krzyżanowicach. Choć biorąc pod uwagę, że to już połowa XVIII w., to prawdopodobnie bardziej chwalił się zaszczytnym jeszcze mianem "towarzysza" niż był rzeczywistym husarzem walczącym na wojnie. W tym okresie husaria jako formacja wojskowa odchodziła już do lamusa, a z racji udziału towarzyszy w uroczystościach pogrzebowych często nazywana była wojskiem pogrzebowym.

[1] T. Wojciechowski, Reformacja w Bochni (cz. II) [w:] Krakowski Rocznik Archiwalny, T. XVI, 2010,  s. 26

[2] R. Sikora, Husaria. Duma polskiego oręża, Kraków 2019, s. 291-3003

[3] H. Kowalska, Ocieski Joachim h. Jastrzębiec (1562-1613) [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. XXIII, z. 3

[4] K. Pieradzka, Cyrus- Sobolewski Jost i Stanisław [w;] Polski Słownik Biograficzny, T. IV, Kraków 1938

[5] S. Augusiewicz, Komput wojska koronnego z 1 stycznia 1651 roku [w:] Echa Przeszłości XX/2, 2019, s. 395

[6] Z. Hundert, KOMPUT WOJSK KORONNYCH Z PODZIAŁEM CHORĄGWI JAZDY ZACIĄGU POLSKIEGO NA PUŁKI 1673, Studia z Dziejów Wojskowości; 2013, 2; s. 313

[7] AGAD, Archiwum Potockich z Łańcuta, sygn. 4497, k. 193; sygn.. 4528, k. 40, 42.

[8] AGAD, Zbiór Branickich z Suchej, syg. 7.12, k. 28-34