Położony w południowej części Bochni Kurów, to osiedle, które ma swoją ciekawą historię sięgającą epoki kamienia łupanego. Stąd pochodziła możnowładcza rodzina Kurowskich, tu też traktem węgierskim ciągnęły kupieckie karawany czy orszaki królów polskich. Na polach Kurowa zginęli chłopi uczestniczący w manifestacji antyrządowej w 1937 r., a pod koniec II wojny Niemcy przygotowali sieć betonowych i ziemnych fortyfikacji do obrony przez nadciągającą Armią Czerwoną. Co jeszcze wiemy o historii tej miejscowości?

Najstarsze ślady osadnictwa na terenie Kurowa pochodzą z młodszej epoki kamienia (4500 – 1800 lat p.n.e) Znajdowane pozostałości to głównie fragmenty ceramiki i narzędzia z krzemienia. Badania archeologów prowadzone w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski wykazały również intensywne osadnictwo w Kurowie w czasach rzymskich oraz we wczesnym średniowieczu.

Nie wiadomo natomiast z jakiej epoki archeologicznej pochodził kopiec ziemny, który istniał w Kurowie jeszcze w 1930 r. Z informacji zamieszczonych w czasopiśmie "Orli lot” wynika, że był już wtedy częściowo rozkopany, a w jego wnętrzu natrafiono na gliniane garnki z popiołami oraz kilka monet „miedziaków”. Obecność popielnic, wskazuje, że kopiec był kurhanem ciałopalnym. Dziś już nie ma po nim śladu.

Pierwsze, niepewne, wzmianki w źródłach pisanych o Kurowie pochodzą z lat 1308 - 1311, kiedy to wsią władał niejaki Siestrzemił, a jego żona miała uprosić za wstawiennictwem św. Kingi uzdrowienie dziecka. Nie ulega jednak wątpliwości, że średniowieczna osada powstała tu już w XIII wieku.

Niepewne jest też pochodzenie nazwy wsi. Być może pochodzi ona od słowa kur. Niekoniecznie jednak chodzi tu o kurę domową, lecz o licznie tu żyjące dzikie kuropatwy (podobne do kury) lub głuszce (podobne do koguta).

W XIV - XV wieku wieś należała do rodziny rycerskiej Kurowskich herbu Szreniawa. Pierwszym, odnotowanym w źródłach, właścicielem wsi z tego rodu był Klemens. Wywodził się on z Drożojewic w ziemi sandomierskiej. W posiadanie Kurowa wszedł zapewne ok. 1370 r., choć jako dziedzic tej wsi występuje w źródłach pisanych od roku 1392. Od jej też nazwy przyjął nazwisko Kurowski, co potwierdza, że tu właśnie była jego główna siedziba.

Skrzętnie gromadzony majątek umożliwił mu kupno zamku Bochotnica w ziemi lubelskiej oraz zapewnienie godnej przyszłości swoim dzieciom - Mikołajowi, Janowi, Piotrowi, Annie, Elżbiecie i Katarzynie.  Po śmierci Klemensa, jego synowie zapewne rzadko bywali w rodzinnym Kurowie, ale swój dwór ze służbą miał tu ich matka Katarzyna. Spośród nich zawrotną karierę zrobił urodzony tu Mikołaj, późniejszy arcybiskup gnieźnieński i bliski współpracownik króla Władysława Jagiełły w czasie wielkiej wojny z Zakonem Krzyżackim (1409-1411). Z kolei Piotr doszedł do urzędów kasztelana sądeckiego i  lubelskiego  i przeniósł się do Kurowa w ziemi lubelskiej, który w 1442 r. przekształcił w prywatne miasto. Więcej o rodzinie Kurowskich czytajTUTAJ

Po bezpotomnej śmierci Piotra w 1466 r., podbocheński Kurów przeszedł w ręce Pileckich h. Leliwa, a przed rokiem 1507 do Stanisław Kmity h. Szreniawa. Odtąd wieś należała do dóbr zamku w Wiśniczu i ich kolejnych właścicieli – Kmitów, Barzów,  Lubomirskich, Sanguszków, Potockich, Zamojskich.

Z końca średniowiecza oraz z wieku XVI mamy kilka informacji o zabudowie i mieszkańcach Kurowa. Wg Jana Długosza w latach 1470-80 we wsi było 9 łanów kmiecych, folwark i dwór rycerski, pole zw. Ujazd, które przed rozgraniczeniem miało należeć do m. Bochni, stawy, młyn na Gróbce (Grabce) i karczma. Od końca XVI w. Lubomirscy z Wiśnicza toczyli z władzami Bochni długoletnie spory o granicę wsi przebiegającą południowymi zboczami Uzborni.

Przez kilkaset lat (aż do 1906 r.) wieś należała do parafii w Starym Wiśniczu. Mieszkańcy wsi składali dziesięcinę snopową i konopną z łanów kmiecych wart. 5 do 6 grzywien prebendzie łazowskiej w katedrze krakowskiej, z folwarku wart. 4 grz. plebanowi w Wiśniczu, a z pola Ujazd plebanowi w Bochni.

Przez Kurów przebiegała ważna droga handlowa z Krakowa na Węgry.  Przez wieki podróżowali tędy nie tylko kupcy, ale też liczne orszaki królewskie i magnackie, czy woźnice z mozołem transportujący na Spisz bocheńską sól. Stan traktu często był zły, o czym świadczy fragment lustracji dróg województwa krakowskiego z  1570 r.:

Przyjechaliśmy zasie na grunt wsi, którą zową Kurow, która wieś jest Jego Mości pana Barzego, marszałka nadwornego. Wymierzyliśmy drogę, ale gościniec bardzo zły.

Ślady po koleinach dawnego traktu widoczne były jeszcze w latach trzydziestych XX w., kiedy to oglądał je Stanisław Fischer i zauważał, że na terenie Kurowa stara droga rozszerzała się czasem nawet do 30-40 metrów.

Być może, z dawnym traktem handlowym na Węgry i jego zły stanem wiąże się nazwa terenowa „Koci zamek”. Jej znaczenie nie jest do końca pewne – jedni uważają, że „Kocie zamki” to dawne obozy obronne  husytów, inni widzą w nich pamiątkę po miejscach związanych z innowiercami, czyli „kociarzami”. Nazwa ta niewątpliwie jednak ma związek z wozami, które w okresie staropolskim nazywano „koczami”. Z kolei inny fragment lustracji omawianej drogi mówi o tym, że jest ona w tak złym stanie, że po deszczach furmani jadący na Spisz, muszą zostawiać wozy w Bochni, a sami tylko z końmi próbują wracać do domu. Czy ów więc „Koci zamek” w Kurowie to nie miejsce gdzie te wozy czasowo zostawiano (zapewne za opłatą) do czasu aż „się droga ku Świątkom poprawi”? 

W XVI-XVII wieku przez Kurów przeganiano też stada wołów przeznaczonych do sprzedaży na Śląsku. Po 1785 Austriacy wytyczyli nową, wygodniejszą drogę,  biegnącą dzisiejszą ulicą Wiśnicką, a następnie przez Kopaliny do Nowego Wiśnicza.

Przy skrzyżowaniu traktu węgierskiego z drogą na Brzeźnicę (dzisiejsze „Krzyżaki”) położona była karczma „Zbójecka”. W 1589 r. karczmarzem był tam Wacław Gawarecki znany z porywczego charakteru. Nieco dalej, na w karczmie na Serwońcu (Czerwieńcu) –  w 1612 r. mieszczanie bocheńscy pobili i okradli chłopów z Dołuszyc i Kurowa.

Nieliczni mieszkańcy przenosili się do pobliskiej Bochni i przyjęli prawo miejskie: piwowar Marek Głąb (1565), Sebastian Widełka (1597), Maciej Głowa (1620), tkacz Wojciech Banas (1625), Szymon Fortuna (1632), Jakub Czaplik (1654).

Z obrazków obyczajowych odnotujmy proces przed sądem wiśnickim Maciej Duszy z Kurowa oskarżonego o kradzieże (1639 r.). Trzykrotnie torturowany przyznał się tylko do okradzenia swojego szwagra, mimo to został skazany na śmierć przez powieszenie.

W 1863 r.  do powstania styczniowego wyruszył urodzony w Kurowie Jan (lub Jakub) Rogalski. W bitwie pod Radziwiłłowem dostał się do niewoli i został skazany przez  władze carskie na cztery lata katorgi na Syberii. Do kraju wrócił na początku 1869 r.

W 1884 r. Kurów liczył 352 mieszkańców wyznania rzymsko-katolickiego. Do hrabiny Marii Zamojskiej, dziedziczki dóbr wiśnickich, należało w Kurowie 260 morgów roli i 111 morgów lasu, do włościan – 2882 morgi roli, 68 łąk, 43 pastwisk i 14 morgów lasu.

Od 1902 r. w Kurowie  działa jednoklasowa szkoła ludowa powołana przez Radę Szkolną Krajową.  W roku 1908 w budynku szkoły założono wypożyczalnię Książek Towarzystwa Szkoły Ludowej. W bibliotece było 255 książek i 37 czytelników. W latach 1909 -1913 przy wypożyczalni książek funkcjonowało kółko teatralne powstałe z inicjatywy TSL i wystawiające przedstawienia o tematyce historyczne i obyczajowej.

Działania zbrojne I wojny światowej szczęśliwie ominęły Kurów, ale wielu jego mieszkańców zostało powołanych do armii Austro-Węgier i zginęło lub zostało rannych na froncie. Taki los spotkał m.in. Stanisław Grzybka (ranny), Jana Pałkowskiego (zginął w 1914 r.) czy Józefa Molla (dostał się do niewoli rosyjskiej).

W Kurowie zachowały się dwie kamienne figury przydrożne. Pierwsza figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem przy ulicy Wiśnickiej, ok. 50 metrów przed skrzyżowaniem z ul. Bujaka, wzniesiona w 1863 r. z fundacji Walentego i Anny Rogowskich. Ludowa, prymitywna, wymagająca pilnej konserwacji. Posąg Matki Bożej Z Dzieciątkiem umieszczony na kamiennym, czworobocznym postumencie, osłonięty blaszanym zadaszeniem.  Na postumencie płaskorzeźba Chrystusa upadającego pod Krzyżem oraz inskrypcja z informacją o fundatorach oraz zawołaniem: „Fundatorowie przechodzącego ludu proszą o westchnienie do Boga”. Na ścianach bocznych zniszczone płaskorzeźby świętych – prawdopodobnie św. Walentego i św. Anny – patronów fundatorów figury.

Druga - kamienna figura krzyża przy ulicy Kurów, po lewej stronie drogi do centrum osiedla. Wzniesiona z fundacji mieszkańców wsi w 1927 r. Wizerunek Chrystusa na krzyżu na czworobocznym, ogzymsowanym postumencie z płaskorzeźbą N.P. Maryi Niepokalanie Poczętej; osłonięta blaszanym zadaszeniem. Na podstawie krzyża napis z zawołaniem: „Któryś cierpiał za nas rany, Jezu Chryste zmiłuj się nad nami”.

Ważne, a jednocześnie tragiczne, wydarzenia miały miejsce na terenie Kurowa w 1937 r. W czasie strajku chłopskiego ogłoszonego przez Stronnictwo Ludowe, na polach Kurowa doszło do wielkiej manifestacji chłopskiej i śmierci dwóch chłopów ze Starego Wiśnicza od strzałów policji granatowej. Wydarzenie te upamiętnia pomnik przy ulicy Wiśnickiej.

Działania zbrojne II wojny światowej dotarły w okolice Kurowa 6 września 1939 r. Wieczorem tego dnia, po zaciętych walkach pod Wiśniczem i w Lesie Kopalińskim, oddziały 10. Brygady Kawalerii dowodzonej przez płk. S. Maczka, obeszły Bochnię od południa i  polnymi drogami (prawdopodobnie obecnymi ulicami: Spiską i Witosa, Krzyżakami i dalej w stronę Brzeźnicy) wycofały się na szosę tarnowską i lasy borzęcińskie w rejonie Radłowa. Więcej o walkach 10. Brygady Kawalerii zobacz TUTAJ

W sierpniu 1944 r. na terenie wsi rozpoczęła się budowa niemieckich umocnień w ramach fortyfikacji linii Stellung a2, które miały powstrzymać nadciągające wojska radzieckie. W budowę zaangażowanych było setki osób z Kurowa, Bochni i okolicznych wsi. Największe schrony betonowe wybudowano w rejonie ulicy Krzyżaki i Kurów. Linie okopów i umocnień drewniano ziemnych wzniesiono w rejonie rzeczki Grabki i Potoku Kurowskiego. Wskutek szybkiej ofensywy radzieckiej w większości nie były bronione, a 20 stycznia 1945 r. Armia Czerwona zajęła Bochnię i okoliczne wsie.

Z Kurowa pochodził Feliks Kornaś ps. „Firka”, „Lis”. Kształcił się w Bochni, gdzie w 1933 r. zdał maturę w Gimnazjum, a następnie w Krakowie, gdzie w latach 1935-39 studiował w Wyższej Szkole Handlowej. W kampanii wrześniowej 1939 r. dowodził plutonem 38 pp. W Przemyślu. Ranny w nogę dostał się do niewoli niemieckiej z której uciekł w X 1939 i powrócił do Bochni. Działał w konspiracji najpierw w ZWZ, potem AK jako oficer wyszkolenia na kursach Podchorążych Piechoty Armii Krajowej; zajmował się też działalnością wywiadowczą. Po zakończeniu wojny działał w konspiracji w organizacji Wolność i Niezawisłość. Za swą działalność został w 1948 r. aresztowany przez UB we Wrocławiu. Bity i maltretowany przez UB i skazany na 8 lat więzienia. Uwolniony z więzienia na mocy amnestii w 1956 r. Odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi i Medalem Wolności.

Tu też urodził się 14.08.1935 r. ksiądz doktor Tadeusz Matras – absolwent bocheńskiego Liceum Pedagogicznego, znakomity znawca Biblii i teologii, wykładowca na  uczelniach krakowskich i częstochowskich oraz w seminariach duchownych, autor wielu rozpraw i uczestnik sesji naukowych.

Po II wojnie Kurów, w którym było kilka dużych gospodarstw chłopskich, długo zachowywał swój rolniczy charakter. W 1973 r. został przyłączony do miasta Bochni. Ładne położenie i coraz lepsza infrastruktura sprawiają, że dziś Kurów jest atrakcyjnym osiedlem budownictwa jednorodzinnego dla mieszkańców Bochni. Przez osiedle przebiega też niebieski szlak turystyczny z Bochni do Tymbarku oraz fragment Szlaku św. Jakuba z Brzeźnicy do Bochni.

Ważniejsze źródła:

• A. Cetera, J. Okoński, Nowe materiały archeologiczne z Bochni, Rocznik Bocheński, T. 1, Bochnia 1993, s. 27-61
• Słownik Historyczno-Geograficzny Województwa Krakowskiego w Średniowieczu, cz. III, z. 2, pod red. F. Sikory, Kraków 1997, hasło Kurów,  s. 371-380
• Orli lot, R. XI, luty 1930, s. 30
• Lustracja dróg województwa krakowskiego z 1570 r., wyd. B. Wyrozumska, Wrocław 1971
• J. Paprota, Miasto Bochnia [w:] Kapliczki i krzyże przydrożne Ziemi Bocheńskiej, pod red. P. Skoczka, Proszówki 2009, s. 22
• Archiwum Narodowe w Krakowie oddział w Bochni, Szkoła ludowa 1-klasowa mieszana w Kurowie, nr zespołu 42/0
• J. Baniak, R. Podsiadło, P. Zaczek, Fortyfikacje linii Stellung a2 w Bochni i zdobycie miasta w styczniu 1945 r., Warszawa 2015, s. 25-27
• Archiwum ofiar terroru nazistowskiego i komunistycznego w Krakowie 1939 - 1956, biogram F. Kornasia http://krakowianie1939-56.mhk.pl/pl/archiwum,1,feliks-kornas,5280.chtm (dostęp 20.12.2015)
• Kazimierz Przybyłko, Biblista z Kurowa. Ks. prałat dr Tadeusz Matras (1953-2003), Wiadomości Bocheńskie 4-5, 2004